Nét văn hoá ẩn mật
trong dòng máu Việt

Trận bão Katrina đánh vào thành phố New Orleans cũng như vùng vịnh Mễ Tây Cơ ở Louisiana và Mississippi vào cuối tháng 8 năm 2005 đã gây thiệt hại khủng khiếp và số người chết cao nhất trong lịch sử Hoa Kỳ. Thành phố New Orleans vốn thấp dưới mực nước biển, đuợc bảo vệ an toàn do hệ thống đê cao bao bọc chung quanh. Nhưng trận bão cấp số 4 này đã làm nước dâng quá cao phá vỡ một số khúc đê khiến nước tràn vào dìm cả một thành phố sâu xuống nước! Biết bao cảnh tang thương đã xảy ra. Người dân phải bỏ chạy đi khắp các tiểu bang.

Sau trận bão trở về nhiều người mới thấy càng ngao ngán hơn. Có những vùng bị hư hại hoàn toàn, nhà cửa tan hoang không thể sửa chữa đuợc, chỉ có cách ủi sập để xây lại từ đầu. Thành phố có chương trình tái thiết đại qui mô, nhưng cả hai năm sau mà chẳng mấy ai nhúc nhích muốn về ngay, lý do đơn giản là có về thì cũng chẳng biết bắt đầu từ đâu, vì mọi hệ thống đạ bị hư haị hoàn toàn hay tê liệt rồi, như truờng học, nhà thương, bưu điện, sở cảnh sát, các tiệm buôn bán... Rồi sau đó người ta đề cập tới tình trạng bị khủng hoảng tâm lý. Nhiều chương trình y tế về vấn đề này kéo theo cả tỷ đô la.

Thế mà chỉ nửa năm sau, dân gốc Việt đã kéo nhau về hầu như đầy đủ, đang khi chung quanh dân Mỹ Trắng Mỹ Đen vẫn còn lèo tèo thưa thớt. Sự kiện này đã gây chú ý rất nhiều đối với người đia phương cũng như báo chí toàn quốc. Dân gốc Việt xắn tay tái thiết nhà cửa, gầy dựng lại cơ sở làm ăn, nâng đỡ nhau xây lại cộng đồng sau những đổ vỡ. Sau những rầu rĩ buổi đầu, gương mặt họ bắt đầu tươi tỉnh nhìn lên với đầy hy vọng. Và ít thấy ai nói tới chuyện phải đi bác sĩ thần kinh.

Đúng là dân mình chịu khổ quen rồi. Bây giờ có thêm một cái khổ nữa họ vẫn kham nổi. Và nhất là tinh thần liên đới công đồng mới thật đáng ca ngợi. Điều này quả thực đã làm cho người Mỹ chính hiệu ngạc nhiên là phải.

THỜI ĐIỂM TỶ LỆ BỆNH TÂM TRÍ

Vụ bão Katrina chỉ là một tiêu biểu. Tỷ lệ người Mỹ bị điên thật cao so với những nước Á Đông. Một người thân chết cũng bị điên. Bị li dị cũng điên. Bị mất việc cũng điên. Nói chung người Âu Mỹ sống trong xã hội nhiều tiện nghi nên sức chịu đựng ít được tôi luyện.

Nếu theo mức này thì chắc người Việt mình trong hơn nửa thế kỷ qua cần phải có mấy triệu bác sĩ trị liệu tâm lý. Nhưng thật lạ, trải qua những đau khổ cùng độ và những phi lí trong cuộc chiến hay trong những đổi đời khủng khiếp như vậy mà số người Việt bị điên mát không nhiều.

Sức chịu đựng phi thường của người Việt đã làm ngạc nhiên nhiều người ngoại quốc trong đó có linh mục dòng Tên người Ý tên Việt là Đỗ Minh Trí (phiên âm bởi tên chính là Dominici), người đã nhận Việt Nam là quê hương của mình, đã có một nhận xét rất đặc sắc về tâm hồn Việt Nam. Sức chịu đựng bền bỉ và thích nghi cân bằng đời sống với bất cứ hoàn cảnh nào đã trở thành nét văn hóa tiêu biểu như một gia sản riêng của người Việt, ít dân nào có được:

"Cuộc sống con người là một sự cân bằng giữa sức khoẻ và bệnh tật, niềm vui và đau khổ, giữa lao động và nghỉ ngơi, giàu có và nghèo nàn... Khi sự cân bằng đó mất đi bởi vì một yếu tố trở nên lấn lướt hơn so với yếu tố kia, con người sẽ bị khủng hoảng. Cuộc sống của cả một dân tộc trở nên phong phú và có nhân tính nếu như cái dáng dấp bi thảm của khổ đau quân bình với cái hình dạng của niềm hân hoan và hạnh phúc...

Tôi nhớ vào năm 1979 ở Kuku, các bác sĩ người Pháp đã rất kinh ngạc vì số lượng rất thấp của những căn bệnh rối loạn tâm trí giữa một số lượng đông đảo người tị nạn đang sống trong một tình cảnh bi đát. Tôi tin rằng sở dĩ có được điều này là do tâm tính vui vẻ và thơ thới của Người Việt... Chính ngay điều đó chứng tỏ được rằng sự thông minh của người Việt đã biết cách tạo dựng nên những điều kiện lý tưởng để cho cuộc sống của họ, dù rằng đôi khi cay đắng và bi thảm, trở nên có nhân tính.

Nhân tính, đó mới là phẩm chất mà theo tôi, tâm hồn người Việt Nam có thể tóm gọn vào hai chữ đó. Người Việt Nam có rất nhiều nhân tính. Họ không khao khát một sự thánh thiện cao siêu, một nếp sống hào hùng hay những khám phá phi thường. Lý tưởng của họ là một nếp sống an nhàn, tràn đầy niềm vui đơn sơ và bình dị của con người.

Chính cái nhân tính đó đã làm cho người ngoại quốc rất ưu ái và gắn bó rất chặt chẽ với dân tộc Việt Nam. Nhất là người Tây phương rất cần đến cái nhân tính đó của người Việt Nam, là vì họ đã biến đổi cuộc sống thành một cuộc chạy đua điên cuồng trong lãnh vực tiến bộ khoa học kỹ thuật, một sự tiến bộ đã làm cho cuộc sống nhân loại khổ sở biết chừng nào!" (LM Dominici, Việt Nam Quê Hương Tôi, Diễn Đàn Chúa Nhật, trang 26-28).

TRUY TẦM NÉT ẨN MẬT

Nhà ảnh Mark Sindler nổi tiếng ở New Orleans về những bức hình diễn được nét văn hóa tiêu biểu của người Việt mà người Âu Mỹ đang cần tìm hiểu. Anh mò ra được vùng “kinh tế mới” là vùng đất bỏ hoang từ lâu, nay được các cụ Việt ta chặt cây, làm cỏ, xới đất trồng rau, thành hàng thành luống. Lúc đầu thì lấy thùng xách nước dưới mương lên trông rất “miệt vườn”. Sau này các cụ “cơ giới” hóa bằng máy bơm, mua cũng rẻ thôi. Nhìn những đọt rau đang mơn mởn phóng lên, các cụ thấy đời mình tươi trẻ lại, hy vọng lóe lên trong ánh mắt. Về nhà ăn cơm thấy ngon hơn, đọc kinh thấy dòn hơn, chứ không uể oải như mọi khi.

Rình mãi, Mark Sindler mới chụp được cảnh “Vườn Rau Xanh Ngát Một Mầu” của mấy ông bà cụ vùng Versailles. Thay vì ngồi than ngao ngán “thấy đời mình là những quán không” thì đi trồng rau. Vừa chạm đến thiên nhiên tươi mát, vừa có tiền còm mua bánh kẹo cho các cháu. Các cụ còn phát ngôn ngon lành: “Người Mỹ các anh cứ nhốt mình trong phòng như cái hộp vuông. Như vậy điên mát là đúng rồi. Phải mở hộp vuông ra mà hòa với trời tròn, với đời sống cộng đồng, thì cuộc sống mới vuông tròn được. Nước cứ bị đóng lại trong một cái ao nhỏ, trước sau gì thì cũng bị ủng thối.”

Có lý thật. Hèn chi thấy nụ cười các cụ no tròn và miệng hát nghêu ngao. Bác sĩ thần kinh mà đến đây thì thế nào cũng thất nghiệp.

NÉT VĂN HÓA DI TRUYỀN TRONG DÒNG MÁU VIỆT

Bác sĩ Dean Ornish hiện rất thành công trong chương trình khảo cứu rất khoa học về việc chữa bệnh hòa hợp thể lý với tâm lý. Một trong những sinh hoạt chính của những người tham dự chương trình là gặp gỡ nhau để chia sẻ trong tình thân. Bác cầu tình thân với người khác sẽ làm cho tính tình được thanh thản, bớt bị căng thẳng. Bởi vì khi bị căng thẳng thì trong cơ thể tiết ra một loại hóa chất gọi là adrelanine, noradrelanine và cortisol. Những chất này như còi hụ tình trạng báo động nguy cấp, mọi nỗ lực chỉ còn dồn vào một động tác duy nhất là đánh hay chạy; mọi sinh hoạt khác bị ứ đọng hoàn toàn: ăn không cảm thấy ngon, đầu hết suy nghĩ được, mạch máu trì trệ, mất kháng tố chống nhiễm trùng nên các tế bào sinh chứng, dễ bị cảm cúm, mất hết hứng khởi...

Như vậy, cô đơn tách lìa cũng là chất độc mà chỉ tình thương mới chữa cứu nổi. "Nếu bạn không mở tâm ra cho người khác thì bác sĩ bắt buộc phải mở tim bạn thôi!" Không có con đường nào khác nữa đâu. Bác sĩ Ornish tâm sự: "Tôi càng tìm vun quén cho mình thì càng cô đơn, nhưng khi tôi biết tìm phục vụ người khác thì tôi thấy hạnh phúc hơn nhiều."

Nhìn được như vậy thì người ta mới thích nhạc Jazz. New Orleans là thủ đô loại nhạc này, bộc phát từ những hứng khởi rung cảm tâm hồn hơn là những qui luật ước định. Người chơi nhạc Jazz hay thưởng ngoạn nhạc Jazz đều cần phải mở tâm đóng kín "ao tù" ra mà hòa vào nhịp sống chung của dòng đời tươi mát.

Vậy ra New Orleans là một thành phố thu hút du khách sành điệu, biết nhìn ra những nét phản tỉnh tìm lại niềm sinh thú trong một xã hội quá đóng kín khép lại khiến mỗi ngày mỗi nghèo nàn tinh thần ra. New Orleans luôn "giầu có" sinh động với Mardi Gras, với đại hội nhạc Jazz, với những tiệm ăn Pháp nổi tiếng, với Café du Monde, với Superdome, với cầu xa lộ Causeway dài nhất thế giới (dài 24 miles, tức 40 cây số) bác qua Biển Hồ, với cầu Con Cò vươn tay ôm dòng Mississippi uốn lượn vòng quanh thành phố Vành Trăng Lưỡi Liềm (Crescent City). Và bây giờ thì du khách Mỹ thích tìm đến các làng Việt để truy tầm nét văn hóa ẩn mật của dân Việt: tại sao với bằng ấy khổ nạn mà người Việt ít bị điên.

Sức chịu đựng bền bỉ từ niềm tin "dù ai nói ngược nói xuôi, ta đây cứ vững đạo Trời khăng khăng" hòa hợp với nếp sống mở rộng khơi được dòng tình, đã là những nét di truyền trong dòng máu Việt. Những nét văn hóa gốc này được truyền đạt qua những truyện thiêng bánh dầy bánh chưng tạo được phong thái hoàng vương, sức mạnh từ Trời của Phù Đổng Thiên Vương, của công tác xây thành Cổ Loa, của Thôi Vỹ với Ngọc Long Toại, của tình duyên Trời xe định giữa Chử Đồng Tử và công chúa Tiên Dung v.v.

TIN VUI GỬI AO TÙ BỊ Ứ ĐỌNG

Tình trạng trì trệ ứ đọng cũng giống như nước ao tù bị ủng thối dễ làm cho điên, do đóng kín chỉ biết giữ cho mình, mà không mở tới được với dòng sống tuôn chảy. Nhìn như vậy thì mầu nhiệm Chúa Ba Ngôi trong đạo Chúa quả là một Tin Vui Gửi Thời Đại Mới cho mỗi người. Nếu mình không mở tâm ra thì bác sĩ bắt buộc phải mổ tim thôi. Thiên Chúa biểu hiện không như một ngôi vị đơn độc, mà là một hiệp thông tình thương như một gia đình có ngôi Cha, ngôi Con, và ngôi Thánh Thần. Đúng là một chia sẻ cộng đồng bác cầu tình thân làm nên cây leo hạnh phúc ràng buộc quấn chặt lấy nhau, một khuôn mẫu cân bằng sức khỏe vững như kiềng ba chân, một cảm nghiệm tạo dựng sức mạnh tinh thần.

Đây cũng chính là cảm nghiệm chung của nhân loại khi vượt qua được cái tôi hạn hẹp mà mở tới chiều kích đại ngã tâm linh. Từ ngữ nhân chủng học gọi là nhiệm hiệp (participation mystique). Thánh Phaolô đã sống thật sâu xa niềm hiệp thông này: "Tôi sống, nhưng không còn phải là tôi, mà là Đức Kitô sống trong tôi" (Galata 2:20). Niềm tin này đã tạo ra sức mạnh vượt qua tất cả, và có thể làm được phép lạ như thánh Phaolô quả quyết: "Tôi có thể làm được mọi sự với Chúa là sức mạnh cho tôi." (Philipphê 4:13).

Sách Tông Đồ Công Vụ kể lại phép lạ chữa người què do thánh Phêrô làm ngay sau khi nhận lãnh Thần Khí Chúa. Mọi người kinh ngạc ùa tới các tông đồ.

"Thấy vậy, ông Phêrô lên tiếng nói với dân: 'Thưa đồng bào Israel, sao lại ngạc nhiên về điều đó, sao lại nhìn chúng tôi chằm chằm, như thể chúng tôi có thể làm cho người này đi lại được nhờ quyền năng riêng hay lòng đạo đức của chúng tôi? Thiên Chúa của các tổ phụ Abraham, Isaac và Gia-cóp, Thiên Chúa của cha ông chúng ta, đã tôn vinh Tôi Trung của Người là Đức Giêsu...Chính vì lòng tin vào danh Người đã làm cho kẻ anh em nhìn và biết đây trở nên cứng cáp; chính lòng tin Người ban đã cho anh này được khỏi hẳn như thế, ngay trước mắt tất cả anh em.'" (TĐCV 3: 12-16)

PHÚT MỞ TÂM

Cử chỉ làm dấu của người tin Đạo Chúa mang đầy ý nghĩa hiệp thông có sức vượt ra khỏi tình trạng tù túng ứ đọng và nhỏ hẹp của con người mình mà hòa được vào dòng sinh lực Thần Linh. Như một cái đèn hay cái máy được cắm vào dòng điện sẽ bắt đầu khởi động.

Trước khi làm một việc gì, nói điều gì, trước một khó khăn phải đương đầu, mình làm dấu nhân danh Cha và Con và Thánh Thần, để Chúa hiện diện, hành động và nói năng qua mình. Chính Chúa tác động chứ không còn phải là mình nữa. Như thế thì còn chuyện gì mà không vượt qua nổi.

Sự khác biệt là ở niềm tin. Phép lạ là ở niềm tin. Chúa Cha đã trao toàn quyền cho Chúa Giêsu. Bây giờ Ngài lại đã trao quyền lực làm phép lạ như thế cho các môn đệ là mỗi tín hữu trước khi lên trời: "Anh em hãy đi và làm cho muôn dân trở thành môn đệ, làm phép rửa cho họ nhân danh Cha và Con và Thánh Thần... Và đây, Thầy ở cùng anh em mọi ngày cho đến tận thế." (Mt 28:19-20)

"Nhân danh Thầy họ sẽ trừ được quỉ, nói được các thứ tiếng mới lạ, cầm rắn trong tay, và nếu uống phải thuốc độc, thì cũng chẳng sao. Và nếu họ đặt tay trên những người bệnh, thì những người này sẽ được mạnh khỏe."(Mc 16: 17-18)

Nhìn như vậy thì làm dấu Thánh Giá đúng là một phương cách đơn giản để làm phép lạ, có sức thay đổi tất cả. Hãy nhận ra tình trạng tù túng hạn hẹp của mình lúc này. Đó là cái phàm ngã = con người giả của tôi, do tôi tự tạo ra và giữ lại!

Giờ đây tôi bằng lòng buông bỏ cái tôi giả đó, để mở rộng cái tâm cắm điện vào Thần Lực, hiệp thông với Ba Ngôi Thiên Chúa. Và tôi thực hành ngay một cử chỉ làm dấu Thánh Giá, làm chậm lại, thật chậm, với tất cả ý thức và niềm tin: Nhân Danh Cha và Con và Thánh Thần. Amen.

Và từ nay mình sẽ cảm nhận được sức mạnh của cử chỉ làm dấu Thánh Giá trước bất cứ công việc gì.

Lm. Dũng Lạc Trần Cao Tường